Κώστας Σαμαράς
Σκληροί όσο κανένας λαός της αρχαιότητας. Με τυφλή πειθαρχία και αταλάντευτη προσήλωση στους νόμους. Ο οίκτος για όσους τους παρέβαιναν ήταν άγνωστη λέξη. Κανενός είδους επιείκεια δεν μπορούσε να έχει θέση στον τόπο που για περίπου δύο αιώνες γεννούσε τους πιο δεινούς πολεμιστές του κόσμου.
Αυτή όμως, η άτεγκτη απονομή «θείας δίκης» στην αρχαία Σπάρτη γέννησε και ένα μεγάλο μύθο. Ίσως το μεγαλύτερο της σχολικής διδακτικής ιστορίας για την αρχαία Ελλάδα.
Είναι ο μύθος της κατακρήμνισης των μη αρτιμελών (ή καχεκτικών) βρεφών στον Καιάδα.
Του υπαρκτού σπηλαιοβάραθρου δηλαδή, που βρίσκεται κοντά στο χωριό Τρύπη, 10 χλμ. από τη Σπάρτη, δίπλα στο δημόσιο δρόμο Σπάρτης – Καλαμάτας.
Ο μύθος με τα ασθενικά παιδιά ξεκίνησε πιθανότατα από τον Πλάτωνα, ο οποίος στην «Πολιτεία» του πρότεινε τη θανάτωση των ασθενικών βρεφών σε βάραθρο της κλασικής Αθήνας, αλλά ανεξήγητα το εφιαλτικό όνειρο του χρεώθηκε η Σπάρτη. Ο Καιάδας έχει -μάλλον κακώς- ταυτιστεί με τους, επίσης τρομερούς, «Αποθέτες». Τον τόπο δηλαδή που οι Σπαρτιάτες απέθεταν τα βρέφη με ειδικές ανάγκες, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος και μόνον αυτός, στο βίο του Λυκούργου.
Σύμφωνα με τον αρχαίο ιστορικό, οι Σπαρτιάτες οδηγούσαν τα νεογέννητα μπροστά σε μια επιτροπή γερόντων, προς εξέταση. Αν το πόρισμα της επιτροπής ήταν αρνητικό, σήμαινε ότι το παιδί δεν θα ήταν ικανός πολίτης για τη Σπάρτη και δεν θα διασφαλιζόταν η ευγονική της φυλής.
Έτσι το «απέπεμπον εις τας λεγομένας Αποθέτας», έναν βαραθρώδη τόπο στον Ταΰγετο, ώστε είτε το δύσμορφο βρέφος να βρει φυσικό θάνατο, είτε να εντοπιστεί και να ανατραφεί από κάποιον άλλο, όχι όμως Σπαρτιάτη. Σε κάθε περίπτωση η πολιτεία δεν θα έπρεπε να μιανθεί από την εκτέλεση του.
Πάντως, ακόμη και έτσι, οι σύγχρονοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι αυτή την τύχη είχαν μόνο τα παιδιά με βαριές δυσμορφίες και όχι ελαφρές αναπηρίες, αλλά και παιδιά από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες.
Ο θρύλος του Καιάδα φαίνεται να παίρνει σάρκα και οστά το 1904, όταν κατά την διεξαγωγή αρχαιολογικής έρευνας, τα ευρήματα εντός του Καιάδα οδήγησαν την τότε ομάδα των ξένων αρχαιολόγων στη διαπίστωση, που έως σήμερα κακώς παραμένει, ότι οι αρχαίοι Σπαρτιάτες έριχναν στον γκρεμό τα ανάπηρα παιδιά, με το σκεπτικό ότι ήταν ανεπιθύμητα στην κοινωνία τους. Η επιστημονική ομάδα βασίστηκε στο μικρό μέγεθος των οστών, που αποκάλυψε η αρχαιολογική έρευνα, τα οποία αποδόθηκαν σε μικρά παιδιά.
Ακριβώς μισό αιώνα μετά, η μέθοδος του άνθρακος C14 αξιολόγησε τα συγκεκριμένα ευρήματα ως μη ανήκοντα σε παιδιά αλλά σε ενήλικους άνδρες και γυναίκες και μόνον σε ένα ποσοστό 15% ανήλικων.
Κατά τη δεκαετία του 1980, πολλοί αρχαιολόγοι και σπηλαιολόγοι κατέβηκαν στον Καιάδα και έδωσαν διάφορα στοιχεία για τα ευρήματα που υπάρχουν στο εσωτερικό του. Η ανθρωπολογική μελέτη έδειξε ότι τα οστά που βρέθηκαν ανήκουν σε ενηλίκους, ηλικίας 18-35 ετών. Βρέθηκε μόνο ένας σκελετός παιδιού, όχι πολύ μικρής ηλικίας, το οποίο πιθανολογείται ότι έπεσε κατά λάθος μέσα στον Καιάδα.
Μαζί με τα οστά βρέθηκαν αιχμές από βέλη και δόρατα, ενώ ένα θραύσμα κρανίου είχε καρφωμένη πάνω του την αιχμή ενός βέλους. Πολλοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα περισσότερα από τα σώματα που ρίχτηκαν εκεί ήταν ήδη νεκρά. Βρέθηκαν, επίσης, λύχνοι και σιδερένιοι χαλκάδες-δεσμά.
Το 1983 και το 2003 το τμήμα τής Ιατρικής σχολής διενήργησε εκτεταμένες έρευνες στον χώρο, επιβεβαιώνοντας ότι δεν υπάρχουν οστά μικρών παιδιών στο εσωτερικό του σπηλαιοβάραθρου.
Ο Καιάδας δεν ήταν λοιπόν τόπος απόθεσης βρεφών, αλλά εκτέλεσης θανατοποινίτων και εχθρών της Σπάρτης.
Ένας απ’ τους πιο ατιμωτικούς θανάτους κατά την αρχαιότητα, ήταν η κατακρήμνιση σε βάραθρο. Και δεν εφαρμοζόταν μόνο στη Σπάρτη, αλλά σε Αθήνα, Κόρινθο, Δελφούς, Θεσσαλία κι αλλού. Αφορούσε τους αιχμαλώτους, εγκληματίες, ιερόσυλους και προδότες. Εκτός από το αυτονόητο μαρτύριο, η ποινή εμπεριείχε και μεταφυσικές προεκτάσεις, καθώς το σώμα παρέμενε άταφο και η ψυχή αδυνατούσε να λυτρωθεί.
«Κόρακες» ονομαζόταν ο τόπος τιμωρίας στη Θεσσαλία, «βάραθρο» ή «όρυγμα» στην Αθήνα, «Καιάδας» στη Σπάρτη. Ο Στράβων αποκαλεί τον Καιάδα «δεσμωτήριον το παρά Λακεδαιμονίους σπήλαιο», ενώ ο περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας χαρακτηριζεί τον Καιάδα «…απότομο και βαθύ βάραθρο», στην περιγραφή της απόδρασης του Μεσσήνιου ήρωα Αριστομένη, που ρίχτηκε εκεί ζωντανός από τους Σπαρτιάτες μαζί με 50 Μεσσήνιους αιχμαλώτους κατά τη διάρκεια του Β’ Μεσσηνιακού πολέμου.
Επίσης ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι στον Καιάδα οι Σπαρτιάτες κατακρήμνισαν και το νεκρό σώμα του βασιλιά Παυσανία που είχε καταδικαστεί σε θάνατο επί προδοσία.
Οι αρχαίες αναφορές καθιστούν σαφές ότι στον Καιάδα απορρίπτονταν «…οι επί μεγίστοις τιμωρούμενοι» και οι αιχμάλωτοι πολέμου.
Άλλωστε ο μύθος περί θανατωμένων ανάπηρων τέκνων δεν συμβαδίζει με τις ιστορικές πηγές για τον εκ γενετής τυφλό ποιητή Τυρταίο, τον εκ γενετής χωλόν (κουτσό) βασιλιά Αγησίλαο και πλείστους άλλους διακεκριμένους Σπαρτιάτες, οι οποίοι δεν ήταν αρτιμελείς.
Ιστορική είναι και η αναφορά ότι όταν κάποτε ειρωνεύτηκαν έναν κουτσό Σπαρτιάτη που πήγαινε να πολεμήσει, αυτός απάντησε πως «ο πόλεμος χρειάζεται άτομα που μένουν στη θέση τους και όχι άτομα που το βάζουν στα πόδια».
Το ερώτημα για ποιον λόγο έπρεπε ο Καιάδας (και κατ’ επέκταση η Σπάρτη) να δυσφημιστεί με ατεκμηρίωτες αναφορές ακόμα και σε εκπαιδευτικά συγγράμματα, είναι δύσκολο να απαντηθεί. Υπάρχει μία άποψη που θέλει την εκκλησία να υποστηρίζει με ιδιαίτερο ζήλο το μύθο, ώστε να προβληθεί η απάνθρωπη πλευρά της πολυθρύλητης σπαρτιατικής σκληρότητας.
Η οποία, όπως όλα συνηγορούν, φαίνεται ότι δεν υπήρξε ποτέ.
