Κώστας Σαμαράς
Τι είναι το Λεμφοίδημα και σε ποιές παθήσεις παρουσιάζεται; Ποιά τα συμπτώματα εκτός από το έντονο πρήξιμο; Τι μπορείτε να κάνετε για την αντιμετώπιση του;
Λεμφοίδημα ονομάζεται η διόγκωση (οίδημα), κάποιας περιοχής του σώματος, συνήθως του άνω ή κάτω άκρου, λόγω της απουσίας ή της δυσλειτουργίας των λεμφαδένων ή των λεμφαγγείων.
Το λεμφοίδημα αλλάζει δραματικά την ποιότητα ζωής των ασθενών που τις περισσότερες φορές δεν γνωρίζουν που να αναζητήσουν βοήθεια. Η αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της Χρόνιας Φλεβικής Ανεπάρκειας είναι η πρόληψη ενώ η καλύτερη αντιμετώπιση είναι η ολιστική. Το λεμφοίδημα είναι μια σοβαρή νόσος, η οποία από την στιγμή της εμφάνιση του δημιουργεί όχι μόνο έντονα ψυχολογικά προβλήματα που έχουν να κάνουν με την αισθητική του άκρου, αλλά επηρεάζει σημαντικότατα την ποιότητα ζωής του ασθενούς και των σχέσεων του με τους άλλους ανθρώπους.
Το λεμφικό σύστημα αποτελεί τμήμα του αμυντικού μηχανισμού του οργανισμού. Αποτελείται από ένα δίκτυο αγγείων το οποίο μεταφέρει το ενδιάμεσο υγρό και τα συστατικά του, από το μεσοκυττάριο χώρο πίσω στη φλεβική κυκλοφορία, αφού πρώτα καθαρισθεί από τους παθογόνους οργανισμούς μέσα στους λεμφαδένες. Το λεμφικό φορτίο (λέμφος) αποτελείται από πρωτεΐνες, νεκρά κύτταρα, νερό, λίπος, άχρηστα προϊόντα του μεταβολισμού. Οι λεμφαδένες παίζουν το ρόλο «φίλτρου» για τον οργανισμό συμμετέχοντας στην ανοσολογική δραστηριότητα και συμβάλλουν στην προστασία από τις λοιμώξεις.
Εκτός από τα αιμοφόρα αγγεία, δηλαδή τις αρτηρίες που φέρνουν το αίμα από την καρδιά προς τους ιστούς και τις φλέβες που το επιστρέφουν προς την καρδιά, υπάρχουν στο σώμα μας και τα λεμφοφόρα αγγεία, ή λεμφαγγεία, που ανήκουν στο λεγόμενο λεμφικό σύστημα.
Το λεμφικό σύστημα αποτελείται από όλα τα λεμφαγγεία και τους λεμφαδένες του σώματος. Τα λεμφαγγεία συλλέγουν ένα υγρό (τη λέμφο), που αποτελείται από πρωτεΐνες, νερό, λιπίδια και απόβλητες ουσίες από τα κύτταρα του σώματος, και το μεταφέρουν στους λεμφαδένες. Οι λεμφαδένες είναι σταθμοί στη ροή της λέμφου, όπου φιτράρεται από τα άχρηστα προϊόντα και τα ξένα υλικά, και μετά επιστρέφει στην κυκλοφορία του αίματος.
Αν το λεμφικό σύστημα ενός μέλους δεν έχει αναπτυχθεί καλά ή αν αποφραχθεί (δηλαδή, κλείσει εντελώς) από κάποια αιτία, τότε μπορεί να γίνει συσσώρευση υπέρμετρης ποσότητας λέμφου στο μέλος και να εμφανιστεί το λεμφοίδημα.
Το λεμφοίδημα παρατηρείται είτε ως νόσος συγγενούς αιτιολογίας, είτε μετά τον λεμφαδενικό καθαρισμό μιας περιοχής, δηλαδή την αφαίρεση των λεμφαδένων για τον έλεγχο του καρκίνου μιας γειτονικής περιοχής.
Η πιο συχνή αιτία είναι να γεννηθήκατε χωρίς αρκετά λεμφαγγεία. Αυτό είναι το πρωτοπαθές λεμφοίδημα. Οι γυναίκες προσβάλλονται τρεις φορές συχνότερα από τους άνδρες, και το αριστερό κάτω μέλος συχνότερα από το δεξί, ενώ τα άνω μέλη σπανίως. Μερικές φορές προσβάλλεται μόνο το ένα μέλος, ενώ συνήθως το ένα είναι πιο πρησμένο από το άλλο.
Αν υπάρχουν πολύ λίγα λεμφαγγεία, το πρήξιμο μπορεί να αρχίσει στην εφηβεία ή και νωρίτερα. Σε λιγότερο σοβαρές περιπτώσεις, τα λεμφαγγεία τα βγάζουν πέρα για μερικά χρόνια και το πρόβλημα εμφανίζεται αργότερα. Αν εμφανιστεί πριν την ηλικία των 35 ετών, το λεμφοίδημα ονομάζεται πρώιμο (είναι συχνότερο), ενώ αν εμφανιστεί μετά τα 35, όψιμο.
Η έναρξη του λεμφοιδήματος είναι συχνά ύπουλη και προοδευτική και μπορεί να κάνει την εμφάνισή του σε ασθενείς που υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση στους λεμφαδένες, μήνες ή ακόμη και χρόνια μετά την επέμβαση. Το λεμφοίδημα εμφανίζεται συχνότερα σε εκείνη την ομάδα των ασθενών που χρειάστηκε να υποβληθούν και σε συμπληρωματική ακτινοθεραπεία μετά τη χειρουργική επέμβαση του λεμφαδενικού καθαρισμού.
Το συγγενές λεμφοίδημα από την άλλη, αποτελεί την κατάσταση όπου οι ασθενείς γεννιούνται με απλασία ή υποπλασία των λεμφαδένων της βουβωνικής ή της μασχαλιαίας χώρας και σταδιακά μέσα στα επόμενα χρόνια εμφανίζουν διόγκωση των άκρων.
Η πρόοδος της ασθένειας περιλαμβάνει πάχυνση του δέρματος του πάσχοντος μέλους, αυξημένη παρουσία κυστιδίων, αλλαγές του χρώματος του δέρματος και συχνές τοπικές λοιμώξεις. Οι υποτροπιάζουσες υποκλινικές λοιμώξεις οδηγούν σε σταδιακή ανάπτυξη ίνωσης και περαιτέρω διακοπή της λεμφικής κυκλοφορίας. Η περιορισμένη τοπική υγιεινή προκαλεί δευτερογενείς λοιμώξεις και εξέλιξη της νόσου σε ελεφαντίαση.
Το πρήξιμο μπορεί να αφορά το (άκρο) πόδι, τα δάκτυλα, την κνήμη ή και ολόκληρο το κάτω μέλος. Στην αρχή το πρήξιμο παρατηρείται μόνο στο τέλος της ημέρας και υποχωρεί με τη νυκτερινή κατάκλιση. Όμως, αν δεν αντιμετωπιστεί σωστά, το υγρό μένει μόνιμα στο μέλος με συνέπεια την αύξηση της μάζας του λίπους και τη δημιουργία ινώδους ιστού. Το δέρμα παχαίνει και σκληραίνει, αλλά συνήθως δεν εμφανίζονται δερματικές αλλοιώσεις.
Μερικές φορές, μπορεί να υπάρχουν συμπτώματα όπως ήπιος πόνος και αίσθημα βάρους ή σφιξίματος.
Το λεμφοίδημα μπορεί να γίνεται εντονότερο όταν ο καιρός είναι ζεστός, μετά από παρατεταμένη χρήση του μέλους ή πριν από την έμμηνο ρύση.
Άλλες αιτίες λεμφοιδήματος
Λεμφοίδημα μπορεί να συμβεί σε ασθενείς με βλάβη των λεμφαγγείων ενός άνω ή κάτω μέλους, που οφείλεται σε εγχείρηση, τραύμα, ακτινοθεραπεία για καρκίνο, καρκινική προσβολή των λεμφαδένων, αρθρίτιδα (ρευματοειδής, ψωριασική), δήγμα εντόμου ή φιδιού.
Ενδέχεται επίσης το λεμφοίδημα να είναι το αποτέλεσμα οξείας λοίμωξης. Τότε εκδηλώνεται απότομα και συνοδεύεται από ψηλό πυρετό και ρίγη. Το μέλος είναι πρησμένο, ερυθρό και θερμό, ενώ μπορεί να εμφανιστούν ερυθρές γραμμές στο δέρμα (λεμφαγγειΐτιδα) και οι λεμφαδένες της περιοχής να είναι διογκωμένοι και ευαίσθητοι.
Υπάρχουν τέλος μερικά πολύ σπάνια τροπικά παράσιτα που προσβάλλουν και κλείνουν τα λεμφαγγεία (Φιλαρίαση). Αυτά δεν ζουν στην Ευρώπη.
Οι παραπάνω τύποι λεμφοιδήματος ονομάζονται δευτεροπαθές λεμφοίδημα.]
Συμπτώματα
Εκτός από τη δυσμορφία από το πρήξιμο, το λεμφοίδημα μπορεί να προκαλέσει προβλήματα ειδικά αν δεν διατηρείται υπό έλεγχο.
Χωρίς θεραπεία στο χρόνιο λεμφοίδημα, το δέρμα παχαίνει και μπορεί να εμφανίσει μικρές φυσαλίδες. Ακόμη και ένας μικροτραυματισμός, όπως σχάση, γρατζουνιά, δήγμα εντόμου ή μυκητιάση των δακτύλων του ποδιού, μπορεί να προκαλέσουν λοίμωξη. Η λοίμωξη του λίπους κάτω από το δέρμα ονομάζεται κυτταρίτιδα. Επανειλημμένα επεισόδια κυτταρίτιδας προκαλούν περαιτέρω βλάβη των λεμφαγγείων. Πρέπει να παίρνετε στα σοβαρά κάθε πληγή όσο μικρή κι αν είναι.
Σε λεμφοίδημα άκρου ποδός, η δημιουργία άτονων ελκών (δηλαδή, πληγών που δεν κλείνουν) είναι σπάνια αλλά μπορεί να συμβεί.
Προοδευτική αύξηση του όγκου (οίδημα) του μέλους, αρχικά περιφερικά και αργότερα και προς τα κεντρικά σημεία.
Ασύμμετρο οίδημα (ένα μέλος).
Αίσθημα βάρους, δυσκαμψίας και δυσλειτουργίας.
Σκλήρυνση των μαλακών ιστών (αύξηση συνδετικού ιστού).
Πιθανές αλλαγές της επιδερμίδας λόγω λοιμώξεων ή υπερκεράτωσης.
Χαρακτηριστικό εντύπωμα μετά από πίεση, το οποίο εξαφανίζεται μετά την παύση αυτής.
Πώς γίνεται η διάγνωση;
Το λεμφοίδημα μπορεί συνήθως να διαγνωστεί με βάση το ιστορικό και την αντικειμενική εξέταση μόνο. Όμως όταν η διάγνωση δεν είναι ξεκάθαρη, απαιτούνται εξετάσεις για να αποκλειστούν άλλες αιτίες του πρηξίματος. Η χρόνια φλεβική ανεπάρκεια μπορεί να αποκλειστεί με υπερηχογράφημα triplex φλεβών του μέλους. Η ύπαρξη μάζας στην κοιλιά που πιέζει φλέβες ή λεμφαγγεία μπορεί να αποκλειστεί με απλό υπερηχογράφημα ή αξονική τομογραφία.
Η εξέταση που μπορούμε να κάνουμε για επιβεβαίωση της διάγνωσης του λεμφοιδήματος είναι το σπινθηρογράφημα των λεμφαγγείων (ή λεμφαγγειογραφία με ραδιοϊσότοπα). Γίνεται ένεση πολύ μικρής ποσότητας ραδιενεργού υγρού μεταξύ των δακτύλων και των δυο ποδιών, το οποίο προσλαμβάνεται από το λεμφικό σύστημα. Παίρνουμε εικόνες των κάτω μελών με γ-camera κάθε λίγο. Με αυτή την τεχνική μετράται η ταχύτητα με την οποία μεταφέρεται το υγρό διαμέσου του λεμφικού συστήματος προς τα πάνω και προσδιορίζεται κάθε καθυστέρηση. Η εξέταση αυτή έχει μεγάλη ακρίβεια, όμως στις περισσότερες περιπτώσεις είναι περιττή, αφού η διάγνωση γίνεται συνήθως κλινικά.
Σύμφωνα με τη Διεθνή Λεμφολογική Εταιρεία καθορίστηκαν τα στάδια στα οποία κατατάσσονται οι ασθενείς που πάσχουν από λεμφοίδημα.
Ο διαχωρισμός της ασθένειας σε στάδια βοηθάει στην εφαρμογή της κατάλληλης θεραπευτικής μεθόδου σε κάθε περίπτωση.
Στάδιο 0
Είναι η υποκλινική κατάσταση όπου τα λεμφαγγεία έχουν τραυματιστεί και η λεμφική οδός έχει διαταραχθεί. Δεν παρατηρείται οίδημα στην πάσχουσα περιοχή, όμως οι ασθενείς βρίσκονται σε κίνδυνο ανάπτυξης λεμφοιδήματος μήνες ή και χρόνια αργότερα. Σε περίπτωση εμφάνισης στοιχείων λεμφοιδήματος η άμεση αντιμετώπιση μπορεί να ελέγξει ικανοποιητικά την πρόοδο της νόσου.
Στάδιο Ι ή αναστρέψιμο στάδιο
Αποτελεί πρώιμο στάδιο λεμφοιδήματος και εμφανίζεται με συσσώρευση λέμφου πλούσιας σε πρωτεϊνη στην πάσχουσα περιοχή που όμως αποκαθίσταται με ανύψωση του μέλους. Επίσης εμφανίζεται ήπιο εντύπωμα μετά την πίεση, που όμως εξαφανίζεται σχεδόν άμεσα. Στο στάδιο Ι το λεμφοίδημα επιστρέφει σύντομα μετά την επανατοποθέτηση του άκρου στη φυσιολογική του θέση. Η έγκαιρη θεραπεία σε αυτό το στάδιο μπορεί να ελέγξει συχνά την κατάσταση και να αποτρέψει την επιδείνωση του λεμφοιδήματος.
Στάδιο ΙΙ ή μη αναστρέψιμο στάδιο
Χαρακτηρίζεται από εμφάνιση έντονου οιδήματος και δημιουργίας ίνωσης. Δεν δημιουργούνται εύκολα εντυπώματα από πίεση λόγω της σκληρίας του μέλους. Η ανύψωση του πάσχοντος άκρου δεν μειώνει το οίδημα. Στο στάδιο αυτό σταδιακά εμφανίζεται αύξηση της ίνωσης και της σκληρίας και επιδείνωση του λεμφοιδήματος με αλλαγές στην εμφάνιση του δέρματος.
Στάδιο ΙΙΙ ή Λεμφοστατική Ελεφαντίαση
Αποτελεί το πλέον προχωρημένο στάδιο λεμφοιδήματος με εικόνα ελεφαντίασης. Στο στάδιο αυτό δεν δημιουργούνται εντυπώματα, η ίνωση είναι πολύ έντονη και το πάσχον δέρμα εμφανίζει θηλώματα και υπερκερατωσικές βλάβες.
Ποια είναι η θεραπεία;
Το λεμφοίδημα είναι χρόνιο πρόβλημα. Δεν υπάρχουν συντηρητικά ή χειρουργικά μέτρα που θα αποκαταστήσουν πλήρως το προσβεβλημένο μέλος. Όμως πρέπει να διατηρείται υπό έλεγχο ώστε να μη συμβούν επιπλοκές αργότερα.
Ο σκοπός της θεραπείας είναι:
• Μείωση του όγκου του μέλους
• Αποκατάσταση της κινητικότητας και του εύρους κίνησης των αρθρώσεων
• Αποτροπή μολύνσεων
• Βελτίωση της ψυχολογικής κατάστασης του ασθενούς
• Βελτίωση της αισθητικής του ασθενούς
Ο κύριος στόχος είναι ο έλεγχος του οιδήματος. Αυτό επιτυγχάνεται με τη διατήρηση του μέλους σε ανάρροπη θέση, την πιεστική επίδεσή του με επιδέσμους ή κατάλληλες κάλτσες, το μασάζ λεμφικού τύπου και τη χρήση αντλιών με αεροθαλάμους διαλείπουσας συμπίεσης. Ο ασθενής πρέπει να φορεί την ελαστική συμπίεση σταθερά σ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Σπανίως μπορεί να βοηθήσουν τα διουρητικά.
Διατήρηση του μέλους σε ανάρροπη θέση και τακτική άσκηση – Όποτε ανυψώνετε το πόδι σας, τα υγρά αποστραγγίζονται απ’ αυτό. Βάζετε το πόδι σας ψηλά οποτεδήποτε μπορείτε. Ανυψώστε το κάτω μέρος του κρεβατιού σας (περίπου 15 εκ.), ώστε τα πόδια να είναι λίγο ψηλότερα από το κεφάλι. Η άσκηση, όπως το βάδισμα, σε συνδυασμό με τις παρακάτω θεραπείες θα είναι επίσης ευεργετική.
Πιεστική επίδεση του μέλους με επιδέσμους ή κάλτσες διαβαθμισμένης συμπίεσης – Η συμπίεση απαιτείται για να απομακρύνει το υγρό από τα κάτω μέλη σας όταν στέκεστε. Αρχικά θα απαιτηθούν επίδεσμοι, για να απομακρύνουν το χειρότερο μέρος του πρηξίματος, πριν χρησιμοποιηθούν οι κάλτσες.
Αν βάλετε τις κάλτσες ενώ το πόδι είναι πολύ πρησμένο, δεν θα εφαρμόσουν καλά και γι’ αυτό είναι σημαντικό προηγουμένως να μειώσετε το πρήξιμο με κάποιο τρόπο (π.χ. με ελαστική επίδεση ή με χρήση αντλίας διαλείπουσας συμπίεσης).
Οι κάλτσες για λεμφοίδημα θα πρέπει να εφαρμόζουν κατάλληλα και βέβαια να είναι πολύ πιο σφικτές από τις συνηθισμένες κάλτσες. Αν το πρήξιμο περιορίζεται κάτω από το γόνατο, μπορείτε να χρησιμοποιείτε κάλτσα κάτωθεν γόνατος. Συνήθως χρησιμοποιούμε κλάσης 2 (25-35 mmHg) ή κλάσης 3 (35-45 mmHg), όμως μπορεί να απαιτηθεί και η πιο ισχυρή κλάση 4 (45-60 mmHg).
Χρήση αντλίας με αεροθαλάμους διαλείπουσας συμπίεσης [External Pneumatic Compression, EPC] – Παρά τη χρήση συμπιεστικών καλτσών μερικοί άνθρωποι διαπιστώνουν ότι υπάρχει κάποιο πρήξιμο στο τέλος της ημέρας. Η συσκευή EPC είναι μια μπότα με αεροθαλάμουςπου φουσκώνει και ξεφουσκώνει και αποστραγγίζει το υγρόαπό το μέλος.
Η συσκευή χρησιμοποιείται συνήθως το βράδυγια να διώξει το υγρό που μαζεύτηκε παρά τη χρήση τηςκάλτσας.
Αν ο ιατρός σας πιστεύει ότι χρειάζεστε αυτή τη θεραπεία, καλό είναι να δοκιμάσετε μια τέτοια συσκευή πριν αποφασίσετε να την αγοράσετε.
Μασάζ «λεμφικού τύπου» – Σε αρκετές περιπτώσεις, το λεμφοιδηματικό μέλος μπορεί να ωφεληθεί από τέτοιο μασάζ, υπό την προϋπόθεση ότι γίνεται σωστά από κατάλληλα εκπαιδευμένο θεραπευτή. Αυτή η θεραπεία δεν ενδείκνυται αν υπάρχει οξεία φλεγμονή, κακοήθης όγκος, θρόμβωση ή μείζον καρδιακό πρόβλημα.
Μπορεί να γίνει εγχείρηση για λεμφοίδημα;
Μόνο σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις. Σχεδόν όλες οι χειρουργικές επεμβάσεις για λεμφοίδημα συνοδεύονται από εκτεταμένες ουλές και δεν συνιστώνται για μικρού ή μέτριου βαθμού λεμφοίδημα.
Σε επιλεγμένους ασθενείς με μεγάλου βαθμού λεμφοίδημα που δεν ανταποκρίνονται καλά στη συντηρητική θεραπεία, μπορεί να προσφέρει μεγάλης διάρκειας όφελος μια νεότερη χειρουργική μέθοδος που ονομάζεται περιμετρική λιποαναρρόφηση
Τι μπορεί να κάνετε για να μην επιδυνωθεί το λεμφοίδημα;
Αν το λεμφικό σύστημα των κάτω μελών δε λειτουργεί καλά, είναι σημαντικό να φροντίζετε τα πόδια σας με μεγάλη επιμέλεια.
Απαιτείται τακτική υγιεινή του δέρματος, ιδίως στις πτυχές του και μεταξύ των δακτύλων για πρόληψη λοιμώξεων. Είναι σημαντικό να θεραπευτεί ενωρίς κάθε λοίμωξη, περιλαμβανομένης και της μυκητίασης. Κάθε λοίμωξη είναι δυνατό να καταστρέψει λεμφαγγεία και να χειροτερέψει το πρήξιμο. Σε περίπτωση υποτροπιάζουσας λοίμωξης του δέρματος, μπορεί να απαιτηθεί να πάρετε αντιβιοτικά σε μικρή δόση αλλά για μεγάλο χρονικό διάστημα
Να αποφεύγετε κοψίματα, γρατζουνιές, δήγματα εντόμων, διαστρέμματα, εγκαύματα κλπ. Ακόμη και ο ελάχιστος μικροτραυματισμός πρέπει να αντιμετωπίζεται σοβαρά
Διατηρείτε φυσιολογικό σωματικό βάρος
Προσπαθείτε να ασκείστε τακτικά, περιορίζοντας την ορθοστασία και την καθιστική ζωή
Φυσικά, μην αμελείτε τη χρήση της κάλτσας σας
Η Διατροφή
Η Διατροφή και ο μεταβολισμός είναι σημαντικοί παράγοντες στην επιτυχία της θεραπείας του λεμφοιδήματος.
Πρώτη και πιο βασική συμβουλή είναι η λήψη αρκετής ποσότητας υγρών. Ο ασθενής θα πρέπει να λαμβάνει ως δύο λίτρα νερό την ημέρα. Τα ροφήματα από βότανα επίσης συστήνονται για την κάλυψη των αναγκών σε υγρά.
Περιορίστε το αλάτι γιατί προκαλεί κατακράτηση νερού στο σώμα. Ο ασθενής πρέπει να προσέχει και το ‘κρυμμένο’ αλάτι σε πιάτα τυριού και κρέατος, όπως και σε άλλες τροφές.
Πρόσθετα, αν ο ασθενής είναι υπέρβαρος, συστήνεται μια δίαιτα φτωχή σε θερμίδες και πρωτεΐνες. Προσοχή στην υπερβολική κατανάλωση κρέατος!
