Κώστας Σαμαράς
Τι είναι τα Άγια Θεοφάνεια
Μεγάλη και ιερή γιορτή για την Ορθοδοξία, σήμερα 6 Ιανουαρίου, καθώς τιμάται η Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον ποταμό Ιορδάνη από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή – γνωστή ως Θεοφάνεια.
Τα Αγία Θεοφάνεια, γνωστά και ως Εορτή των Φώτων ή Επιφάνεια, είναι μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας και εορτάζονται κάθε χρόνο στις 6 Ιανουαρίου. Η ημέρα τιμά τη Βάπτιση του Ιησού Χριστού από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή στον Ιορδάνη Ποταμό, γεγονός που συμβολίζει την φανέρωση της Αγίας Τριάδας στον κόσμο: του Πατέρα (με την φωνή που ακούστηκε από τον ουρανό), του Υιού (τον Ιησού) και του Αγίου Πνεύματος (με τη μορφή περιστεριού).
Η γιορτή συνοδεύεται από τον Μεγάλο Αγιασμό των Υδάτων, μια ιεροτελεστία κατά την οποία αγιάζεται το νερό ως σύμβολο κάθαρσης και ανανέωσης. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, η τελετή περιλαμβάνει τον αγιασμό ποταμών, λιμανιών, λιμνών και πηγαδιών, όπου οι ιερείς ρίχνουν τον Τίμιο Σταυρό στο νερό, και οι πιστοί, συνήθως νέοι άνδρες, βουτούν για να τον ανασύρουν. Όποιος βρει τον σταυρό θεωρείται ευλογημένος για τη χρονιά.
Η ημέρα είναι γεμάτη παραδόσεις και έθιμα. Σε πολλές περιοχές, πιστεύεται ότι τα Θεοφάνεια διώχνουν τα «καλικάντζαρα» που, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, περιφέρονται στη γη κατά τη διάρκεια του Δωδεκαήμερου των Χριστουγέννων. Η ευλογία των σπιτιών από τους ιερείς με τον Αγιασμό είναι επίσης ένα κοινό έθιμο, καθώς θεωρείται πως προστατεύει το σπίτι και τους κατοίκους του.
Η Εορτή των Θεοφανείων κλείνει ουσιαστικά το εορταστικό κλίμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, σηματοδοτώντας ένα νέο ξεκίνημα με πνευματική και φυσική κάθαρση.
Την εορτή των Φώτων, από τις ιερότερες στη ζωή των Χριστιανών, η Εκκλησία γιορτάζει τη φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας στον κόσμο, τη φανέρωση του Θείου Λόγου, που συνέβη σύμφωνα με σχετικές ευαγγελικές περικοπές του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά, κατά τη Βάπτιση του Ιησού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.
Αυτή, μάλιστα, είναι και η μοναδική φορά της εμφάνισης, στη Γη, της Αγίας και ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος.
Ακριβέστερα, το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Κεφάλαιον Γ’, 1-17) περιγράφει ότι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος έπειτα από θεία εντολή αφήνει την έρημο και πηγαίνει στον Ιορδάνη ποταμό όπου κηρύττει τον λόγο του Θεού και βαπτίζει τους πιστούς. Κάποια ημέρα, έρχεται ο Ιησούς από τη Γαλιλαία και ζητά από τον Ιωάννη να τον βαπτίσει. Στην αρχή, αρνείται να τον βαπτίσει και του λέει ότι αυτός έχει ανάγκη βάπτισης από Εκείνον. Ο Ιησούς, όμως, τον πείθει. Κατά την τελετή της Βάπτισης το Άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεριού κάθεται στην κεφαλή του Χριστού, ενώ ταυτόχρονα από τους ουρανούς ακούγεται η φωνή του Θεού και Πατρός να λέει «Ούτός εστιν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα». Με αυτό τον τρόπο στη Βάπτιση έχουμε την τρισυπόστατη παρουσία του Θεού.
Τρεις διαφορετικές ονομασίες για την φανέρωση της Αγίας Τριάδας
Η ονομασία Θεοφάνια είναι και η αρχαιότερη και έχει την αρχή της στον λόγο του Αποστόλου Παύλου «Θεός εφανερώθη εν σαρκί» (Α’, Τιμ., γ’ 16). Η ονομασία Επιφάνεια είναι μεταγενέστερη, έχει όμως την αρχή της στην Αγία Γραφή και συγκεκριμένα στα Τίτ., β’, 11 «Επεφάνη γαρ η χάρις του Θεού η σωτήριος πάσιν ανθρώποις» και Τίτ., β’, 13 «και επιφάνειαν της δόξης του μεγάλου Θεού».
Το Βάπτισμα του Κυρίου συνδέθηκε με το βάπτισμα των κατηχούμενων, που λέγεται και «φώτισμα», και έδωσε την τρίτη ονομασία στη γιορτή, «Τα Φώτα» ή «Τα Άγια Φώτα».
«Επεφάνης σήμερον τη οικουμένη, και το φως σου, Κύριε, εσημειώθη εφ’ ημάς, εν επιγνώσει υμνούντας σε· Ήλθες, εφάνης, το φως το απρόσιτον», υμνεί ο Ρωμανός ο Μελωδός.
Τα Επιφάνεια δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα πότε καθιερώθηκε να εορτάζονται. Ωστόσο, αποτελούν μια από τις αρχαιότερες εορτές της Εκκλησίας μας.
Ως κύριες τελετές των Θεοφανίων θεωρούνται ο Μέγας Αγιασμός, θρησκευτική τελετή που λαμβάνει χώρα εντός των Εκκλησιών, και ακολουθεί η Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού. Τα ύδατα αγιάζονται. Ο ιερέας ρίχνει τον Σταυρό στη θάλασσα ή στο ποτάμι (όπου δεν υπάρχουν, αγιάζονται δεξαμενές με νερό, όπως στην Αθήνα), κατά μίμηση της Βάπτισης του Θεανθρώπου. Οι νέοι πέφτουν για να τον πιάσουν, ενώ θεωρείται ευλογία για εκείνον που θα τον πιάσει και την οικογένειά του.
Στην Αττική, η επίσημη κατάδυση του Σταυρού ορίστηκε να γίνεται από τις αρχές του 1900 στον Πειραιά, ενώ παρόμοιες τελετές λαμβάνουν χώρα σε όλους τους νομούς της χώρας.
Και… στα χείλη κάθε πιστού, ο εκκλησιαστικός ύμνος, το Απολυτίκιο των Θεοφανίων «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε, η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις· του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει σοι, αγαπητόν σε Υιόν ονομάζουσα· και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς, εβεβαίου του λόγου το ασφαλές. Ο επιφανείς Χριστέ ο Θεός, και τον κόσμον φωτίσας δόξα σοι».
