Στις 19 Αυγούστου 1969 μία ολόκληρη πόλη, κατεστραμμένη και θαμμένη από έκρηξη ηφαιστείου το 1530 προ Χριστού, ανακαλύπτεται στη Σαντορίνη. Πολλά σπίτια είναι τελείως ανέπαφα, ενώ τα σημαντικότερα ευρήματα ρίχνουν φως στον μινωικό πολιτισμό.

Έχοντας την πρώτη συγκομιδή ευρημάτων, ο έφορος του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου Κρήτης, Σπυρίδων Μαρινάτος, πηγαίνει στην Αθήνα και κάνει τις αρχικές ανακοινώσεις. Όμως ο καθηγητής ναυπηγικής και ωκεανογραφίας Τζέιμς Μέιβορ ήταν ασυγκράτητος. Επιστρέφοντας στη Βοστόνη, ανακοινώνει θριαμβικά τη μεγάλη ανακάλυψη. Καθώς είναι απόλυτα πεπεισμένος ότι οι πλατωνικοί διάλογοι («Τίμαιος» και «Κριτίας») περί «Ατλαντίδας» αποτυπώνουν μια αδιάψευστη ιστορική αλήθεια, εξάπτει τη φαντασία των συμπατριωτών του. Την επόμενη μέρα ο αμερικανικός Τύπος οργίασε. «Η χαμένη Ατλαντίδα βρέθηκε» και «Πόλη θαμμένη για 3.400 χρόνια αποκαλύφθηκε από επιστήμονες» ήταν οι πιο χαρακτηριστικοί τίτλοι. «Ήταν η ράθυμη και ανόητη εποχή της μεταπολεμικής νηνεμίας, έτσι ο Τύπος διόγκωνε τα αποτελέσματα. Κάθε χρόνο ανακαλύπτονταν ντουζίνες θαμμένων πόλεων, αλλά ο συνδυασμός της Ατλαντίδας με την Πομπηία την έκανε (σ.σ. την προϊστορική πόλη του Ακρωτηρίου) να μοιάζει ξεχωριστή -που όντως ήταν, αλλά όχι με τους όρους του Τύπου» σημειώνει πικρόχολα η «Vermeule».

Κι ενώ τα ευρήματα διαδέχονται το ένα το άλλο, πραγματοποιείται ένα παγκόσμιας εμβέλειας επιστημονικό γεγονός, από τα πρώτα που έθεσαν τις βάσεις της «Διεπιστημονικότητας». Πρόκειται για το συνέδριο «Το ηφαίστειο της Θήρας και ο κόσμος του Αιγαίου» που πραγματοποιήθηκε εν πλω, στο σκάφος «Κνωσός».

Την τέταρτη χρονιά των ανασκαφών τα ευρήματα είναι εντυπωσιακά, καθώς έρχονται στο φως οι διασημότερες τοιχογραφίες. Λίγο αργότερα όλοι μένουν έκθαμβοι μπροστά στο θέαμα που έμελλε να ταυτιστεί με το Ακρωτήρι. Το ανακοινώνει ο ίδιος ο Μαρινάτος στους δημοσιογράφους στις 25 Νοεμβρίου 1970, ότι μόλις ανακάλυψε την περίφημη «Τοιχογραφία της Άνοιξης».

Η Ελένη Μπλάντα (εκπαιδευτικός) περιγράφει:

Δεν είναι διαφημισμένο αρχαιολογικό τοπόσημο, όπως η Κνωσός,  οι Δελφοί, οι Μυκήνες ή η Αρχαία Ολύμπια όμως σε αυτήν τη θαμμένη πολιτεία μπορείς ακόμα να αισθανθείς τη ζωή των ανθρώπων του πρώτου πολιτισμού της Ευρώπης. Ακόμα και να τους δεις, στις μοναδικές του τοιχογραφίες. Από μακριά δεν είναι εμφανές. Καμιά επιβλητική ακρόπολη ή ναός παρά μόνο ένα στέγαστρο δεκάδων στρεμμάτων.

Εξαιρετικά όμορφο και λιτό μουσείο εσωτερικά και εξωτερικά που δημιουργήθηκε στο χώρο των θαυμαστών ανασκαφών, οι οποίες έφεραν στο φως τον προϊστορικό οικισμό. Καταπληκτικός εσωτερικός χώρος, γεμάτος ενέργεια, τέλεια διαμορφωμένος και χάρη στο βιοκλιματικό στέγαστρο κατασκευασμένο από ξύλο, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα ιδανική τόσο για τα ευρήματα όσο και για τον επισκέπτη.

Η κατασκευή είναι εντυπωσιακή γιατί μπορείς και βλέπεις τον οικισμό πως ήταν από ψηλά. Φανταστείτε μία τεράστιας έκτασης πολιτεία να απλώνεται μπροστά στα πόδια σας. Είναι ότι απέμεινε από την προϊστορική πόλη του νησιού που καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου. Ταυτόχρονα σου δίνεται η δυνατότητα να περιηγηθείς στις ειδικά διαμορφωμένες  διαδρομές – λιθόστρωτα μονοπάτια του καλοσχεδιασμένου προϊστορικού οικισμού καθώς και σε μία τριγωνική πλατεία. Εντυπωσιακά τριώροφα  κτίσματα με εξαιρετικές τοιχογραφίες, ψηφιδωτά που σε μεταφέρουν στο πλούσιο παρελθόν του νησιού όταν εκείνη την εποχή στην υπόλοιπη Ευρώπη κατασκεύαζαν καλύβες. Μπορείς να δεις τις πόρτες, τα παράθυρα, τα θεμέλια κάποιων σπιτιών, την αποθήκη, το αποχετευτικό σύστημα και το σύστημα υδροδότησης. Ίσως εδώ να βρίσκετε και η μυθική Ατλαντίδα.  Μοναδικό!!! Ο χρόνος πραγματικά έχει παγώσει. Ο επισκέπτης νιώθει δέος και ανατριχίλα αντικρίζοντας τα αρχαία ευρήματα, που άντεξαν τόσες χιλιετίες και τόσες καταστροφές από τις ηφαιστειακές εκρήξεις και τον βοηθάει να ταξιδέψει με το μυαλό του χιλιάδες χρόνια πριν μέσα στην καθημερινότητα των προϊστορικών κατοίκων του νησιού.  Μπορείς ακόμα να αισθανθείς τη ζωή των ανθρώπων του πρώτου πολιτισμού της Ευρώπης.

Ο Προϊστορικός οικισμός στο Ακρωτήρι αποκαλύφθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη του Σπύρου Μαρινάτου το 1967. Πρόκειται για ένα ανασκαφικό εγχείρημα εν εξελίξει και υπολογίζεται πως μόνο το 26% της έκτασης του οικισμού έχει ανασκαφεί μέχρι τα θεμέλια. Θεωρείται  ένας από τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στο Αιγαίο και βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού 15 χλμ. από τα Φηρά. Τον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου τον κατέστρεψε ο σεισμός που προηγήθηκε λίγα 24ωρα της έκρηξης του ηφαιστείου του νησιού, περίπου το 1615 π.Χ. Το μίγμα ηφαιστειακής τέφρας και θηραϊκής γης σκέπασε τα ερείπια μιας ευημερούσας και προηγμένης κοινότητας ανθρώπων που για περισσότερα από 3.500 χρόνια η φωτιά πάγωσε τον χρόνο.

Οι πρώτες εγκαταστάσεις στο Ακρωτήρι χρονολογούνται από την Ύστερη Νεολιθική Εποχή τουλάχιστον από την 4η χιλιετία π.Χ..  Ο Οικισμός υπήρξε κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού την 3η χιλιετία π.Χ.. Στη Μέση και Πρώιμη Ύστερη Εποχή του Χαλκού (20ος-17ος αιώνας π.Χ. ο οικισμός επεκτάθηκε και αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα αστικά κέντρα του Αιγαίου. Η ανάπτυξή του αποδεικνύεται από τη μεγάλη έκταση των περίπου 200 στρεμμάτων που καταλάμβανε, την  εξαιρετική πολεοδομική του οργάνωση, το αποχετευτικό δίκτυο και τα περίτεχνα, πολυώροφα κτίρια που είχαν εκπληκτικό τοιχογραφικό διάκοσμο, πλούσια επίπλωση και οικοσκευή. Εισαγόμενα προϊόντα που βρέθηκαν μέσα στα κτίρια δείχνουν πόσο καλοί ήταν οι κάτοικοι του Ακρωτηρίου στις δημόσιες σχέσεις. Διατηρούσαν ισχυρούς δεσμούς με τη Μινωική Κρήτη και εμπορικές σχέσεις με την Ηπειρωτική Ελλάδα, τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο, τη Συρία και την Αίγυπτο. Η ζωή στην πόλη τελείωσε απότομα το τελευταίο τέταρτο του 17ου π.Χ. αιώνα, όταν οι κάτοικοι την εγκατέλειψαν λόγω ισχυρών προσεισμών. Ακολούθησε η έκρηξη του ηφαιστείου και τα ηφαιστειακά υλικά που κάλυψαν την πόλη και ολόκληρο το νησί προστάτευσαν ως σήμερα τα κτίρια και το περιεχόμενό τους. Στοιχεία για την κατοίκηση του Ακρωτηρίου και άλλων θέσεων κατά την προϊστορική εποχή, άρχισαν να έρχονται στο φως από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Οι συστηματικές ανασκαφές άρχισαν το 1967 από τον καθηγητή κ. Σπύρο Μαρινάτο. Μετά το θάνατό του το 1974, τη διεύθυνση ανέλαβε ο κ. Χρίστος Ντούμας βοηθός του κ. Μαρινάτου, ομότιμος καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ο οικισμός ατείχιστος γεγονός που φανερώνει πως οι κάτοικοι του ζούσαν εν ειρήνη. Κτίρια ιδιωτικά και δημόσια, φτιαγμένα από πελεκητές πέτρες, που για αυτό ο κ. Μαρινάτος τα ονόμασε «ξεστές», «Ξεστή 1», «Ξεστή 2» κ.ο.κ.. Σπίτια με πάνω όροφο και παράθυρα, διακοσμημένα με εξαιρετικές τοιχογραφίες, λιθόστρωτοι δρόμοι, δέντρα και ανοικτοί, δημόσιοι χώροι σαν πλατείες. Τα ευρήματα των αγωγών κάτω από το λιθόστρωτο μαρτυρούν κι ένα πολύ καλά αναπτυγμένο αποχετευτικό σύστημα. Ο χώρος που έχει ανασκαφεί πιθανολογείται ότι ήταν το κέντρο του οικισμού, με δημόσιο κτίριο και τα σπίτια της ανώτερης τάξης. Ωστόσο η πόλη θα πρέπει να είχε και πιο λαϊκές συνοικίες όπου ζούσαν οι μεταλλουργοί, οι τσαγκάρηδες, οι αγγειοπλάστες. Οι τοιχογραφίες μας δίνουν πληροφορίες για την ζωή τους, τα σκεύη, τα υφάσματα και τα αγροτικά προϊόντα, όπως λάδι και κρασί. Στην τελική περίοδο του οικισμού δεν έχουμε τόσο αγρότες, όσο μια κοινότητα εμπόρων. Σε κάθε σπίτι υπήρχε και κάποιο εργαστήριο. Το νησί εξαρτιόνταν οικονομικά από τη Μινωική Κρήτη καθώς εξήγαγε εκεί πέτρες και ορυκτά, ενώ εμπορικές επαφές είχε και με την Κύπρο, την Αίγυπτο και άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα. Έχουν βρεθεί αιγυπτιακά είδη στον οικισμό, αλλά και αναφορές σε αιγυπτιακές πηγές για «νησιώτες στη μέση της θάλασσας», που μάλλον σε αυτούς αναφέρονται. Ο ρόλος της γυναίκας είναι ιδιαίτερα τονισμένος. Τα δύο φύλα φαίνονται τελικά ίσα αλλά με διακριτούς ρόλους. Οι γυναίκες στο σπίτι μεγάλωναν το παιδιά, ενώ οι άντρες ταξίδευαν και εμπορεύονταν.

Μεταξύ του σεισμού και της έκρηξης του ηφαιστείου μεσολάβησε ένα μικρό χρονικό διάστημα, μάλλον λίγων ημερών. Φαίνεται από ενδείξεις σε σημεία του αρχαιολογικού χώρου ότι οι άνθρωποι μετά στον σεισμό επέστρεψαν έβγαλαν αντικείμενα από τα σπίτια τους για να τα μεταφέρουν αλλά έγινε η έκρηξη και τα άφησαν εκεί. Υπήρξε μια αναπτυγμένη, καταναλωτική κοινωνία. Η θρησκεία τους μας είναι άγνωστη αλλά αν κρίνουμε από τις ζωγραφικές παραστάσεις των τοιχογραφιών ήταν μάλλον ανθρωποκεντρική.

Τι απέγιναν οι κάτοικοι της άγνωστης αυτής πόλης; Όταν το ηφαίστειο εξερράγη φυσούσαν δυτικοί άνεμοι που μετέφεραν τη στάχτη και τα αέρια των αναθυμιάσεων προς τα ανατολικά. Λογικά, με την πρώτη έκρηξη τα συνεργεία και οι ομάδες των ανθρώπων που είχαν ήδη αρχίσει να επισκευάζουν τα σπίτια από τον σεισμό, εκκένωσαν πάλι την πόλη και ενώθηκαν με τον κύριο όγκο του πληθυσμού που θα είχε κατασκηνώσει κάπου κοντά. Το νησί ποτέ δεν εκκενώθηκε και αν κάποιοι το αποτόλμησαν σίγουρα πνίγηκαν στην άγρια θαλασσοταραχή. Οι άνθρωποι πρέπει να μετακινήθηκαν απλώς προς τα δυτικά για να αποφύγουν τις στάχτες και τις αναθυμιάσεις. Ίσως κάποια στιγμή βρεθούν θαμμένοι σε κάποια δυτική περιοχή του νησιού, κάτω από το ίδιο αμάλγαμα τέφρας και γης. Η τέφρα κάλυψε τα ερείπια του οικισμού διατηρώντας ζωντανές τις εικόνες ενός πολιτισμού που καταστράφηκε από την ηφαιστειακή έκρηξη. Η εξαιρετική τους διατήρηση εντυπωσιάζει σήμερα.

Το μουσείο Προϊστορικής Θήρας στα Φηρά μπορεί να θεωρηθεί η προέκταση του Ακρωτηρίου καθώς  φιλοξενεί ευρήματα που προέρχονται από τις ανασκαφές.  Τοιχογραφικά σύνολα και αποσπάσματα άλλων  που βρέθηκαν σε ιδιωτικά και δημόσια κτίρια της πόλης του Ακρωτηρίου όπως η τοιχογραφία Γυναικών και Παπύρων, η τοιχογραφία της Άνοιξης με τα ερωτοτροπούντα χελιδόνια, η τοιχογραφία των Πιθήκων, οι Σεβίζοντες πίθηκοι, το Πτηνό, ο Ψαράς. Το χρυσό ειδώλιο αιγάγρου.  Τα κοσμήματα που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι είναι λιγοστά, προφανώς γιατί οι κάτοικοι πριν εγκαταλείψουν την πόλη πήραν μαζί τους τα πολύτιμα αντικείμενα. Χάντρες και περόνες από ημιπολύτιμους λίθους, οστό και χαλκό.

Τα λόγια είναι μικρά για να αποκαλύψουν το μεγαλείο και την ομορφιά του Αρχαιολογικού χώρου Ακρωτηρίου. Ένα στολίδι ένα μέρος που πρέπει να επισκεφθεί οποίος πάει στην Σαντορίνη αξίζει πολύ περισσότερο από το ηλιοβασίλεμα!

Τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Θήρας